معماری مانا و طراحی های ماندگار

ایران، امپراتوری تاریخی دوران باستان ایران، عمدتاً یک فلات کویری است که توسط رشته کوه های رفیع احاطه شده است. شهرهای قدیمی ایران، پاسارگاد و نیشابور که به معماری زیبا و باغ‌های سرسبز شهرت دارند، نمونه‌های استثنایی از شهرسازی اولیه بودند. با فتح ایران اسلامی، فرهنگ سنتی ایران تحت تأثیر امواج متوالی تهاجمات ایرانیان، ترک ها و مغول ها قرار گرفت. معماری و شهرسازی به ساختن چندین شهر جدید مزین به بازارها، مساجد و مدارس علمی اسلامی مشغول شد. در سال 1925، تلاش های نامناسب خاندان پهلوی برای مدرن کردن ایران منجر به نارضایتی گسترده و در نهایت انقلاب 1979 ایران شد. اگرچه انقلاب رژیمی را به وجود آورد که عناصر دموکراسی پارلمانی را با یک حکومت دینی اسلامی که توسط روحانیون اداره می شد ترکیب کرد، این کشور به زودی خود را درگیر یک جنگ طولانی مدت با عراق یافت. به دلیل حکومت روحانیت، حمایت ادعایی از تروریسم بین المللی و طرد جهانی، ایران پس از جنگ تا حدودی جذابیت خود را از دست داد.

سکونتگاه های شهری
پس از دهه 1960 دوره شهرنشینی سریع برای ایران بود. کشف نفت به‌عنوان منبع جدید اقتصادی، بهبود تجارت با سایر کشورها و افزایش اهمیت خلیج‌فارس، محرک‌های عمده‌ای بود که این تغییر شدید را آغاز کرد که توسط صنعتی‌سازی، مدرن‌سازی و جنگ ایران و عراق آغاز شد. تا سال 2010 حدود سه چهارم جمعیت ایران در شهرهایی زندگی می‌کردند که خواستار استراتژی‌های برنامه‌ریزی شهری فوری در کشور بودند. تهران به پایتخت و بزرگترین شهر تبدیل شد. در 250 مایلی جنوب تهران، اصفهان، دومین شهر مهم به دلیل معماری باشکوهش مشهور است.

بیشتر شهرها به دلیل کمبود آب در این منطقه در دامنه کوه یا تپه قرار دارند. شهرها آب را از طریق یک سیستم آبیاری زیرزمینی به نام قنات می‌کشند که آب را از یک کوه از طریق مجموعه‌ای از تونل‌های زیرزمینی هدایت می‌کند. شهرهای سنتی ایران هزارتوهایی از خیابان‌های باریک و مجموعه‌ای از خانه‌های سنتی با سقف‌های گنبدی شکل هستند که در اطراف حیاط‌هایی با باغ‌ها و حوض‌ها ساخته شده‌اند. بافت شهری بر اساس عملکرد به بخش هایی مانند دولتی، مسکونی و تجاری تقسیم می شود. اگرچه شهرها با خیابان‌های وسیع، جاده‌های کمربندی، مراکز تجاری و ساختمان‌های مدرن پوشیده شده‌اند، ساختار اصلی زیر این لایه مدرنیته رشد می‌کند.


برنامه ریزی شهری در ایران مدرن
پس از جنگ، نظام شهرسازی با توجه به طراحی بیوفیلیک جامع سفت و سختی در ایران ایجاد شد که برای شهرهای بیش از 25000 نفر، طرح‌های جامعی را تهیه می‌کرد و برای شهرهای کوچکتر طرح‌هایی را هدایت می‌کرد. سلسله مراتب برنامه ریزی در ایران دارای چهار سطح ملی، منطقه ای، زیر منطقه ای و محلی است. طرح های جامع شهری در سطح برنامه ریزی محلی قرار می گیرند. این طرح بر توسعه فیزیکی با معیاری برای حفاظت از مکان‌های میراثی تمرکز دارد و در عین حال توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در نظر نمی‌گیرد. این طرح با یک سری مطالعات و تحلیل های انجام شده توسط معماران و شهرسازان و با تلاش مشترک شهرداری، شورای شهر و ادارات استانی تدوین شده است. پس از تصویب، نقشه ها با منطقه بندی، کاربری زمین، شبکه شهر و تراکم جمعیت برای هر شهر به تفصیل مشخص می شوند.


ارزیابی راهبرد برنامه ریزی جامع شهری
سرعت شهرنشینی با اندازه و پتانسیل یک شهر متفاوت است و برنامه ریزی شهری معماری در این شهر هم متفاوت خواهد بود. شهرهایی مانند تهران و اصفهان چشم انداز بهتری برای رشد اقتصادی و تمرکز سرمایه گذار دارند. از این رو، این شهرها جمعیت عظیمی از مهاجران را به خود جذب کردند، در حالی که شهرهای کوچکتر و کمتر توسعه یافته چنین جریان عظیم مهاجری نداشتند. بنابراین، شهرهای بزرگتر شاهد مشکلات بیشتری در ارتباط با جمعیت بالا بودند. ایران دارای زاغه‌ها و سکونت‌گاه‌های مسکونی بود که در اطراف شهرهای بزرگ متمرکز شده بودند، در حالی که استراتژی برنامه‌ریزی شهری این نابرابری را در نظر نمی‌گیرد. این امر منجر به نابرابری بین شهرهای بزرگ و سایر شهرهای کوچکتر از نظر توسعه اقتصادی مورد نیاز برای پاسخگویی به رشد جمعیت شد.

الگوی برنامه‌ریزی جامع شهری نیز به دلیل عدم مشارکت شهروندان، سازمان‌های غیردولتی و سایر ذینفعان با انتقادات جدی مواجه شد. مطالعات متعددی در مورد طرح های جامع ایران و اجرای آن انجام شد. این طرح ها نشان داده است که در اهداف و اجرای آنها مغایرت های زیادی وجود دارد. معلوم شد که آنها انعطاف ناپذیر، غیر واقعی و غیرقابل اجرا هستند. نه سیستم نظارتی بر اجرای این طرح ها وجود دارد و نه آیین نامه و استانداردی که بتواند طرح ها را به روز نگه دارد. هر چند دیگر راهبردهایی مانند برنامه ریزی های سیستماتیک و راهبردی مطرح شده است، برنامه ریزی جامع شهری همچنان رویکردی غالب در برنامه ریزی ایران است.

برنامه ریزی یک تمرین یک طرفه خنثی نیست، بلکه مستلزم درک عمیق مکان، افراد آن و سرعت رشد است. شهرنشینی در ایران به قدری سریع است که برنامه ریزان نمی توانند به اندازه کافی با تغییرات کنار بیایند. علاوه بر این، سختی مدل‌های معمولی، سازگاری با الزامات زمان‌های در حال تغییر را که منجر به شکست آنها می‌شود، غیرممکن می‌سازد. روش‌های مرسوم برنامه‌ریزی جامع و طرح‌های جامع باید با استراتژی‌های برنامه‌ریزی شهری انعطاف‌پذیر و پایدار مجهز به مقابله با چالش‌های سریع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی قرن بیست و یکم جایگزین شوند.